Toruol denggi
Toruol denggi | |
---|---|
Other names | Dengue, breakbone fever[1][2] |
Ruam i koubasan okito soira ontok toruol denggi | |
Pronunciation | |
Specialty | Infectious disease |
Symptoms | Fever, headache, muscle and joint pain, rash. Can be severe, mild or asymptomatic[1][2] |
Complications | Bleeding, low levels of blood platelets, dangerously low blood pressure[2] |
Usual onset | 3–14 days after exposure[2] |
Duration | 2–7 days[1] |
Causes | Dengue virus by Aedes mosquitos[1] |
Diagnostic method | Detecting antibodies to the virus or its RNA[2] |
Differential diagnosis | Malaria, yellow fever, viral hepatitis, leptospirosis[5] |
Prevention | Dengue fever vaccine, decreasing mosquito exposure[1][6] |
Treatment | Supportive care, intravenous fluids, blood transfusions[2] |
Frequency | 5 million per year (2023)[7] |
Deaths | 5,000 per year (2023)[7] |
Demam denggi nopo nga iso panakit tropika noowit do togonok sabab do virus denggi.[8] Kotimpuun o gejala mimpuun mantad tolu gisom apat nohopod tadau kopongo jangkitan. Kohompit no ngaawi o lumasu, oruol tulu, mingilob, orualan otot om sondi, katalan om ruam id kulit. Timpu momolingos nopo nga korikot do duo gisom turu tadau. Id piipiro kiis, kotoboi o panakit diti kumaa denggi parah ii ointutunan nogi sabaagi demam denggi momuraha, ii mogowit kumaa pondarahan, paras platelet raha nopo nga osiriba om kebocoran plasma raha, toi ko' osiliu sindrom kejutan denggi soira tekanan raha nopo nga osiriba.[9]
Katayad o denggi miampai piipiro spesis togonok betina mantad genus Aedes, loolobi no Aedes aegypti. Virus nopo diti nga kiwaa limo serotip; roliu miampai iso kawo virus nopo nga manahak imun solinaid poimpasi kumaa kawo dii, nga imun dii nopo nga jangka toniba no kumaa kawo do suai. Roliu potilombus nopo nga kawo di misuai om popoingkawas risiko komplikasi di korutum. Soginumu panaasan nakapanau montok mengesah diagnosis kohompit no do mengesan antibodi kumaa virus toi ko' RNAnya.
Vaksin montok demam denggi nopo diti nga nolulus om pointounda maya komersial id piipiro pogun. Gisom do 2018, vaksin nopo nga onuan kumaa diolo ii nokoumbal do norolihan toi ko' id populasi ii kiwaa kadar roliu di pogulu po do akawas mantad umul do siam toun.[10] Kaida' mongilag do suai nopo nga kohompit no do popoingkuri tiyonon togonok om mumbal do mongilag mantad do okokot. Owonsoi iti miampai do papataam toi ko' monompon do waig ii poingukab om nogi momoguno basaan di kotokop do tinan. Rawatan denggi akut nopo nga kohompit no kapanahakan cecair maya do kabang toi ko' intravena montok panakit di momoogot toi ko' au kopio. Montok kiis' di norutum, nuru do koundolihon raha. Kiikiro do satanga juta tulun ii pinosuang do lamin pongusapan potiitikid toun. Paracetamol nopo nga posoguon do onuon sabaagi ganti do tubt anti-radang okon steroid (NSAID) montok popolintuhun do lumasu om poposonong toruol do denggi tu koingkawas o risiko pendarahan gama do pomogunaan NSAID.[11]
Denggi nogi nga nosiliu do kobolingkangan global mantad di Perang Pomogunan Kumoduo om kosoruan do adadi id lobi do 120 pogun, loolobi no id Asia Tenggara, Asia Selatan om Amerika Selatan. Kurang lobi do 390 juta tulun ii orolihan diti sontoun om kiikiro do 40,000 kapatayon. Ontok toun 2019, kiwaa koingkawason di okito kopio id ginumu kiis'.[12] Nokoimbulai o wabak diti do gulu kopio mantad di toun 1779. Gama om kasarabakan do virus nopo nga norotian ontok gulu abad ko-20. Suai do managak togonok, goos ii winonsoi nopo nga tubat-tubat ii tumilombus montok do virus. Pinosuang iti id kalas do panakit tropika nga au nointangan.
Tanda om gejala
[simbanai | simbanai toud]Kosoruan nopo na, individu ii noontok do virus denggi aiso simptomatik (80%) toi ko' kigojala tokuri nopo miagal do lumasu nga moomogot. Kiwaa nogi ii kiwaa panakit do lobi orutum (5%) om ginumu montok di kapatai nopo nga okoro. Linaid inkubasi (timpu mantad di noontok om kotimpuun gejala) nopo nga mantad do 3 gisom 14 tadau nga kosoruan nopo nga 4 gisom 7 tadau. Mantad dii, tutumombului ii nokouli mantad koiyonon endemik nopo nga au no kanto kawaya do demam denggi nung nokoimpuun o gejala do nokolobi no 14 tadau korikot id walai. Tangaanak nopo nga asaru kawaya do gejala di miagal nogi miampai selesema tomod om gastroenteritis (mingilob om borubuson) miampai no do risiko komplikasi di lobi gayo sundung do gejala gulu nopo nga sederhana no tomod kohompit no lumasu.
Wayaan klinikal
[simbanai | simbanai toud]Gejala poimbida denggi nopo nga demam di monigo, oinggolou tulu (id likud mato) oruol otot om sendi miampai no do ruam. Ngaran alternatif montok denggi nopo nga "breakbone fever" toi ko' podolinon nopo maya harfiah nga demam notipu tulang, mantad do toruol otot om sendi ii kikomoi. Abaagi o roliu diti kumaa tolu fasa: demam (febril), kritikal om pemulihan.
Tadon
[simbanai | simbanai toud]Virologi
[simbanai | simbanai toud]Virus demam momuraha (DENV) nopo nga virus RNA paganakan Flaviviridae; genus Flavivirus . Puru suai mantad genus miagal nopo nga kohompit no virus demam tosilou, virus West Nile, virus Zika, virus ensefalitis St. Louis, virus ensefalitis Jipun, virus ensefalitis kutu, virus panakit talun Kyasanur, om virus demam hemoragik Omsk. Somboogian togumu nopo ii papatayad diti nga arthropoda (nyamuk toi ko' kutu), om olohou nogi sabaagi do arbovirus (virus ar tropod- bo ku).
Genom virus denggi (roromu genetik) nopo nga kiharo do 11,000 bes nukleotida, i manahak kod kumaa do tolu kawo molekul protein (C, prM om E) ii membontuk zarah virus om turu molekul protein okon struktur suai (NS1, NS2a, NS2b, NS3, NS4a, NS4b, NS5) i haro id sel perumah ii norolihan om nuru montok replikasi virus. Kiwa limo strain virus, i lohowon do serotip, miampai apat ii koiso do roiton nopo nga sabaagi do DENV-1, DENV-2, DENV-3 om DENV-4. Kawo kolimo nopo nga pinoilo ontok toun 2013. Pisuayan do serotaip nopo nga tumanud do antigenisiti dau.
Mekanisme
[simbanai | simbanai toud]Soira mongokot o togonok i mogowit do virus denggi, virus di nopo nga sumuang kumaa id kulit miampai do bihis togonok. Sumuang iri do sel raha topurak om minggumu id suang sel soira kumaa id posorili tinan. Sel-sel raha topurak di nga bertindak balas miampai papaasil piipiro protein isyarat miagal ko sitokin om interferon ii kiguno montok ogumu gejala miagal ko lumasu, selesema om toruol ii noindamaan. Montok roliu di noindamaan, koingkawas nogi o virus id suang tinan om ogumu organ (miagal ko topos om sumsum tulang) ii oontok. Cecair mantad luyungan raha nga laasan maya do tolig luyungan raha tokoro kumaa rongga tinan tu kebolehtelapan do kapilari. Bagas nopo dii nga, koingkuro o raha ii kaanu lumuyung id luyungan raha miampai do tekanan raha nga koinsiriba kopio gisom do au kaanu manahak raha di kabagal kumaa do organ vital. Kaagu nga, disfungsi o sumsum tulang tu' noontok do roliu sel stroma sabab do koingkurian ginumu platelet ii nuru montok popokodou raha gisom kopogowit do popoingkawas risiko pendarahan, komplikasi gulu demam denggi do suai.
Diagnosis
[simbanai | simbanai toud]Asaru owonsoi o diagnosis denggi maya klinikal tumanud gejala ii pinoruput miampai porisaon fizikal; loolobi no id koiyonon do endemik. Sundung do ingkaa, panakit gulu nopo nga apagon do ilo'on miampai roliu virus suai. Diagnosis nopo nga tumanud nunu ii okito do demam miampai duo ahal ii nopo nga: mingilob om mual, ruam, oruol sontinan, ginumu sel raha topurak nopo nga osiriba, ujian turnikuet positif toi ko' nunu nopo amaran id sosongulun ii poingiyon id tiyonon endemik. Tanda amaran nopo nga kosoruan osiliu pogulu kotimpuun o denggi ii norutum. Kiguno tomod o poniisan turnikuet ontok do aiso ponoriukan makmal ii pointounda, kohompit no pomogunoon manset tekanan raha ii nopo nga tekanan diastolik om sistolik solinaid limo minit, tonudon do intobon pendarahan petekia; ginumu nopo nga lobi akawas om lobi cenderung diagnosis denggi miampai manset ii kolobi 10 gisom 20 per 1 inci2 (6.25cm2).
Mongilag
[simbanai | simbanai toud]Pongilag nopo nga tumanud kawalan om perlindungan mantad kokoton do togonok ii papatayad. Kotinanan Kolidasan Sompomogunan nopo nga mongunsub program Kawalan Vektor Bersepadu i mantad do limo elemen:
- Advokasi, mobilisasi sosial om perundangan nopo nga papagaras do tinan om kolidasan koulunan awam.
- Sokodung mantad sektor kolidasan om suai po (awam om swasta);
- Ponginsamakan bersepadu montok kawalan panakit montok popoinggumu pomogunoon sumber;
- Momonsoi kootuson tumanud hinta montok mogintong nu'nunu intervensi nopo nga kotunud; om
- Popoingkawas keupayaan montok tindak balas di kabagal no montok kowoowoyoo id koiyonon.
Kaida' gulu do mongilag A. aegypti nopo nga mongidu do tiyonon dau. Iti nopo nga miampai mongidu do towud-towud waig poingukab, toi ko' miampai mongoruhang rasun songongi toi ko' agen kawalan biologi id koiyonon dii. Penyemburan umum miampai rasun organofosfat toi ko' piretroid, ii au asaru nopo nga milo wonsoyon nga kosoruan aiso bagas. Popoingkuri do ponimungan waig ii poingukab id posorili nogi nga kaida' mengawal di osonong tu kiwaa katangaban do bagas kolidasan negatif mantad racun songongi om apagon do logistik di lobi agayo kumaa agen kawalan. Toinsanan nga kaanu mongilag do kokoton togonok miampai kopomogunoon rasuk ii kaanu monokop toinsanan, momoguno kulambu toi ko' pomogunoon pongidu songongi ii kibagas. Sundung do laang-laang diti nopo nga waya ii kibagas montok popoingkuri risiko kumaa sosongulun, kaanu nogi iti do popoingkuri frekuensi wabak ii mingkawas id piipiro koiyonon gama tu pembandaran ii popoingkawas tiyonon A. aegypti. Julat panakit nopo diti nga koinlaab nogi sabab do kosimbanan iklim.
Panarampasan
[simbanai | simbanai toud]Aiso tubat antivirus poimbida montok denggi; nga, mantamong kosulimbangan bendalir di kotunud nopo nga oponsol. Rawatan nopo nga tumanud do simptom. Nung milo do minum, sumobu, om aiso "tanda amaran" om nung au olidas nopo nga milo tarampason id walai miampai rawatan susulan do tikid tadau om terapi rehidrasi oral. Nung aiso kobolingkangan kolidasan suai, kiwaa "tanda amaran" toi ko' au kaanu manarampas do rawatan susulan di oulud nopo nga mositi rawaton id lamin pongusapan. Montok diolo ii kiwaa rawatan denggi di norutum nopo nga mositi onuan panamangan id koiyonon ii kiwaa akses kumaa do unit rawatan rapi.
Nuru nogi do penghidratan intravena ii maganu do sangadau toi ko' duo tadau. Nuru do dos tosikap soginumu 20 mL/kg montok tangaanak ii nokotigo do denggi. Kadar kapanahakan bendalir nopo nga kumaa do luyungan sosobuan 0.5-1 mL/kg/j, tanda vital stabil om normalisasi hematokrit. Kogumuan tokoro bendalir ii nuru nopo nga montok mamagampot di pinosogu.
Prognosis
[simbanai | simbanai toud]Kosoruan nopo do penghidap denggi nga olingos miampai aiso kobolingkangan do potilombus[13]. Risiko kapatayon diolo i norutum nga 0.8% gisom 2.5%. Miampai rawatan di kabagal, koingkuri iti kumaa do 1%. Sundung do ingkaa, montok di kiwaa tekanan raha osiriba nga kiwaa kadar kapatayon gisom do 26%. Risiko kapatayon kumaa tangaanak i kiumul siriba mantad do limo toun nopo nga ingapat do lobi gayo mantad do tangaanak kiumul do 10 toun. Molohing nga kirisiko takawas nogi do kaanu aasil taraat diti.
Epidemiologi
[simbanai | simbanai toud]Denggi nopo nga biasa id lobi do 120 pogun. Ontok toun 2013, kiikiro 60 juta roliu simptomatik id sompomogunan miampai 18% ii pinosuang id hospital om kiikiro 13,500 kapatayan. Kos kiis denggi do sompomogunan nopo nga kiikiro do AS$9 bilion. Montok dekad 2000-an, 12 pogun id Asia Tenggara ii kiharo do 3 juta roliu om 6,000 kapatayon do minikid toun. Ontok toun 2019, noisytihar o Filipina do endemik denggi kabansaan tu norikot o kapatayon tulun soginumu 622 tulun ontok toun dii. Nokoruput iti id soginumu 22 pogun id Afrika. Nosiliu iti sabaagi iso panakit noowit do vektor ii kosoruan adadi id sompomogunan.
Roliu nopo diti nga kosoruan osiliu id posorili do bandar. Id piipiro dekad diti, kiwaa koinlaaban do kampung, bandar om kota id koiyonon di asaru do adadi iti om koingkawasan mobiliti tulun nopo na pinapakawas ginumu wabak om virus ii nakatayad. Ii nopo digulu nga terbatas o demam denggi id Asia Tenggara nga baino naka'kaa nodi id selatan China om nogi id Eropah nogi kanto[14].
Sajara
[simbanai | simbanai toud]Rikud koiso kiis demam denggi nopo kanto nga id suang ensiklopedia pongubat Cina mantad Dinasti Jin (265-420 AD) ii morujuk do "racun waig" kokomoi do songongi tumulud. Vektor gulu, A. aegypti, nakasarabak id Afrika ontok abad ko-15 gisom ko-19 sabab no do somboogian koingkawason globalisasi ii nosiliu do sokunder gama pamadagangan hamba. Kiwaa perihalan wabak ontok abad ko-17, nga ruputan gulu ii notorimo nopo kopio kokomoi wabak denggi nopo diti nga mantad toun 1779 om 1780 hinonggo wabak nopo diti nga minogontok do Asia Tenggara, Afrika om Amerika Utara. Mantad dii, gisom do toun 1940, au nodi kopio asaru o ontok do wabak diti.
Ontok toun 1906, nasah roliu togonok Aedes. Ontok 1907 nopo dii nga, denggi nopo nga panakit koduo (kahapas do demam tosilou) ii nohinta sabab do virus. Ponoriukan nopo do potilombus nga mantad di John Burton Cleland om Joseph Franklin Siler montok manalasai do impohon korotian kokomoi roliu do denggi.
Roliu denggi ii okito nopo kopio aantakan om kopongo Perang Pomogunan Koduo nopo nga gama do gangguan ekologi. Trend di miagal nogi nga pinapagama do roliu serotip panakit ii misuai kumaa do koiyonon wagu om nokoimbulai o demam denggi kiraha. Bontuk panakit di orutum nopo dit koinsan ii pinoruput id Filipina nopo nga ontok toun 1953; norikot toun 1970, ii nopo nga nosiliu sabab gulu do kinapatayon tangaanak om nokoimbulai id Pasifik om Amerika. Demam denggi kiraha om sindrom demam denggi koiso nopo nga nokito id Amerika Tanga om Selatan ontok toun 1981, tu DENV-2 nopo nga rumoliu kumaa tulun-tulun ii pogulu ii norolihan do DENV-1 di toun nakatalib.
Etimologi
[simbanai | simbanai toud]Tadon nopo do dengi nga hogot do Sepanyol, nga milo nogi mantad do dinga id suang frasa Swahili Ka-dinga pepo, ii popokito do panakit nopo diti nga gama do koduuduo di au osonong. Hamba-hamba id Hindia Barat nopo nga norolihan do denggi sabab do postur om gaya peraga ("dandi"), om ointutunan o panakit diti sabaagi do "demam dandi".
Koulunan om koubasanan
[simbanai | simbanai toud]Derma raha
[simbanai | simbanai toud]Pinopoingkawas o wabak demam denggi do keperluan produk raha om pinopoinsiriba ginumu ponderma raha ii kipotensi gama do nojongkitan virus. Songulun ii nokoumbal do norolihan denggi nopo nga au pasagaon do manahak raha kiikiro onom wulan om potilombus.
Goos kasadaran
[simbanai | simbanai toud]Tadau Denggi Nasional nopo nga pinaharo id India ontok 16 Mikat sabaagi goos popoingkawas topurimanan do pogun-pogun ii noontok. Goos diti nopo nga maamaso do pohoroon ontok toun 2019 montok mamadadi dii do abaabayan global. Mantad do 1998, kiharo wulan kasadaran kumaa Filipina ontok wulan Mahas.
Ponoriukan
[simbanai | simbanai toud]Goos ponoriukan montok mongilag om marawat denggi nopo nga kohompit no waya pengendalian vektor, koburuon vaksin om tubat antivirus.
Songulun calun vaksin, TAK-003 nopo nga pinopokito do bagas id pogumbalan klinikal soginumu 73& lobi mantad do 20,000 tangaanak id koiyonon endemik om 90% bagas montok susumakit id lamin pongusapan.
Vektor
[simbanai | simbanai toud]Kokomoi pengendalian vektor, kiwaa kaida' wagu ii ginuno montok mongingkuri ginumu togonok miampai piipiro kinalantayan kohompit no poiyanan sada gupi (Poecilia reticulata) toi ko' kopepod id suang waig ii notimbu'u montok mangakan do larva togonok. Kiwaa nogi pogumbalan id A.aegypti tontoluhan ii osimbanan do genetik soira poiduon kumaa do betina ii poposiliu do keturunan dii do au milo tumulud.
Wolbachia
[simbanai | simbanai toud]Maamaso nogi id pogumbalan do bakteria genus Wolbachia montok mamajangkit do togonok miampai do poposiliu togonok dii do sombogian ii atahan kumaa virus denggi. Sundung do winonsoi iti miampai Wolbachia ii kibagas, nga au oilaan nung kiwaa jangkitan ii naanu poinsandad ii kikowoowoyoon do mongilag. Kakal po poindalanon o ponoriukan diti mantad di 2015 montok manantu kawo Wolbachia ii tosonong montok do gunoon.
Rawatan
[simbanai | simbanai toud]Suai ko mantad goos montok manarampas kointayadan togonok Aedes, kiwaa nogi goos montok monilombus do popoinlaab tubat antivirus ii gugunoon montok mongubat do demam denggi om mongilag komplikasi di poporutum. Kiwaa iso ii norubaan do struktur protein virus ii kaanu popoinlaab bagas do tubat. Kiwaa piipiro nogi sasaran ii notorimo. Ponginsamakan koiso nopo nga perencatan polimerase RNA ii tumanud do virus (miampai kuud NS5), ii mamadalin roromu genetik virus, miampai analog nukleosida. Koduo, ii nogi nga montok popoinlaab perencat spesifik protease virus (kikuud do NS3) ii mioput miampai do protein virus. Tohuri nopo dii nga montok popoinlaab perencat sumuang, montok popotingkod virus sumuang do sel toi ko' mongilag proses 5-capping ii nuru montok replikasi virus.
Ekstrak roun tapayas Carica nogi nga nosoriuk om gunoon montok rawatan om id lamin pongusapan. Ontok toun 2020, pinopokito o ponoriukan kokomoi kasanangan positif id parameter raha klinikal, nga kakal po au noilaan o bagas tosonong kokomoi aasil panakit diti, om kaagu ekstrak roun tapayas nopo nga andasan sabaagi standard nga au praktik.
Sukuon
[simbanai | simbanai toud]- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Ralat maganu:Tag
<ref>
tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaWHO2023
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Ralat maganu:Tag
<ref>
tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaBMJ2015
- ↑ dengue Archived 17 Madas 2022 at the Wayback Machine in the Merriam-Webster Dictionary
- ↑ dengue in Oxford Dictionaries
- ↑ Nelson Textbook of Pediatrics: The field of pediatrics. Elsevier Health Sciences. 2016. p. 1631. ISBN 978-1-4557-7566-8. Pinoopi mantad sanḏad ontok 10 Manom 2017.
- ↑ East S (6 Ngiop 2016). "World's first dengue fever vaccine launched in the Philippines". CNN. Pinoopi mantad sanḏad ontok 18 Gumas 2016. Linoyog ontok 17 Gumas 2016.
- ↑ 7.0 7.1 Ralat maganu:Tag
<ref>
tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernamaWHO-Global-Situation-2024
- ↑ "Dengue and severe dengue Fact sheet N°117".
- ↑ https://doi.org/10.1136%2Fbmj.h4661
- ↑ https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dengue-and-severe-dengue. www.who.int (id boros Inggeris). Linoyog ontok 29 Mansak 2020.
- ↑ https://wwwnc.cdc.gov/travel/diseases/dengue.
- ↑ https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dengue-and-severe-dengue. www.who.int (id boros Inggeris). Linoyog ontok 15 Momuhau 2019.
- ↑ https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Dengue_fever&action=edit&redlink=1
- ↑ https://web.archive.org/web/20110707070425/http://www.eurosurveillance.org/ViewArticle.aspx?ArticleId=19509. Euro Surveillance. 15 (10): 19509. Gomot 2010. doi:10.2807/ese.15.10.19509-en (Au aktif 11 Milau 2020). PMID 20403310. Naarkib mantad tadon ontok do 7 Madas 2011.
- Articles with short description
- Short description is different from Wikidata
- Articles with hatnote templates targeting a nonexistent page
- Wikipedia pages with incorrect protection templates
- Featured articles
- Use dmy dates from October 2020
- Articles with invalid date parameter in template
- Laman dengan ralat rujukan
- Webarchive template wayback links