Mat Salleh

Datu Mat Salleh

Datu Paduka Mohammad Salleh bin Datu Balu, toi ko' lobi otutunan sabaagi Mat Salleh nopo nga' songulun susumangod Sabah ii otutunan id panantangan kumaa panjajahan British id Sabah. Datu paduka Mohammad Salleh bin Datu Balu nopo diti nga' nosusu id Inanam, Sabah om mantad tinaru Suluk. Otutunan kopio isio do woyo susumangod om osiou id sumangod.Oroitan nogi do isio nopo nga' koumbal do siniliu sabaagi wakil Kesultanan Sulu id Sungai Sugut om Watas Tambunan nopo nga' soboogian do watas id siriba kokuasaan disio. Sobolum kinorikoton do British, isio nopo nga' luguan di kipengaruh. Kopimpinan disio kohopit no kokuasaan kumaa sistem pamadagangan om ekonomi mogigion. Bagas kinorikatan British papasabap do kumoro no wilayah Kesultanan Brunie om Kesultanan Sulu pinotingkod sabap do pisokodungan di winonsoi miampai British.

Mat Salleh nopo nga' tanak koduo mantad apat mogiompinai mantad tinaru Bajau om Suluk. Tama disio nopo nga' mantad etnik Bajau om tapa disio nopo nga' luguan tempatan di kitinaru do Suluk. Ngaran tabang disio nopo nga' i Ali, om tongotadi disio nopo nga' Badin om Bolong. Sawo di Mat Salleh nopo nga' i Dayang Bandang, mantad do paganakan Kesultanan Sulu om poingion id Pengalaban, Paitan.

Perjuangan

Datu Mohammad Salleh nopo nga' minaganu tonggungan di tapaa dau, Datu Balu sabaagi luguan Kampung id watas Lingkabo om Sungai Sugut. Perbelanjaan pontadbiran Datu Mat Salleh nopo nga' naanu mantad pomuhuan Cukai kumaa dudumagang ii katalib di Sungai Sugut ontok di Gumas 1894.

Sabab Kasaapan

1.Mat Salleh sinumaap do SBUB di minaganu do hak momuhu cukai gisom natagakan o pembesar tempatan do kuasa.

2. Umbalan di Mat Salleh do papaharo rundingan miampai SBUB, nga' amu nakalantoi. Mantad dii, Gabenor Beaufort mamarait do i Mat Salleh nopo nga' monompuronok do kapansalan SBUB.

Cukai

Miagal susumangod-susumangod kobibasan do suai, miningkakat i Mat Salleh do sumangod kinoundolihon ii noit do Syarikat Berpiagam Borneo Utara British kumaa mogigion id Sabah tu' sistem cukai nopo nga' akawas. Sobolum kinorikatan do pomorintah labus, wakil kesultanan Brunei om kesultanan Sulu nogi nga' momuhu cukai mogigion id Sabah.

Soira nokorikot o tulun suai, natagakan o luguan songkinoyonon do kuasa montok momuhu cukai.Pihak syarikat British popoontok cukai di akawas montok momonsoi ralan koritapui mantad Teluk Brunei gisom do Pelabuhan Cowie, om nogi talian telegraf mantad Labuan gison Sandakan ii kitudu do popouhan do porhubungan diolo om mogigion songkinoyonon. Montok momonsoi wayaan koritapui om talian telegraf diti, om nogi popoontok cukai di takawas montok popoingkakat do pogun Sabah, pihak Syarikat Berpiagam Borneo Utara British nogi nga' noroitan do minomoguno mogigion songkinoyonon sabaagi buruh paksa. Sistom buruh paksa diti nopo nga' iso sistom do sontinimungan tulun sansagan do kumaraja montok iso syarikat om suai-suai po, miampai aiso pongolus toi ko' gaji. Kowoowoyoon diti noroitan sabaagi mamaraat mogigion Sabah ii nokosiliu do iso sabap nokuro tu sinumangod do Syarikat Berpiagam Borneo Utara British i Mat Salleh; sumangod isio tu' kokito tinaru dau sondiri do guno-gunoon do tulun labus.

Sistom cukai wagu nogi nga' pinointutun miagal do cukai kakamot kominagan monikid tadau mogigion id Sabah, miagal do wagas. Cukai wagas nopo nga' noruhangan do 5% (limo piatus) mantad gatang do wagas. Sistom cukai wagas diti nopo nga' nakaanu bantahan mantad tinaru Cina, ii noobian do Koisaan Tinaru Cina Borneo Utara ontok di toun 1898, pinapaatod do kawat kooduhan id London, mokianu do pihak Syarikat mogintong kawagu kobolingkahangan kinoingkawasan gatang cukai wagas. Kobolingkahangan cukai wagas diti nosiliu sabaagi faktor di manahak pengaruh kumaa Mat Salleh om tutumanud disio. Kipomusarahan yolo do "wagas nopo nga' taakanon montok toinsanan tulun" om pihak Syarikat British nopo nga' manangi-sangi mogigion songkinoyonon miampai manahak pongolus kumaa piipiro luguan tempatan sabaagi momumuhu cukai montok pihak syarikat. Momumuhu cukai diti nopo nga' minonginsala do kuasa diolo tu' popoontok cukai di lobi akawas.

Suai ko' cukai wagas, Syarikat Berpiagam Borneo Utara British nogi nga' popoontok cukai sistem lisin mandatori kumaa mogigion songkinoyonon ii kipadau. Padau nopo nga' iso kakamot sasakayon montok porhubungan mogigion ontok dii. Miampai haro lesen padau diti, awagatan o mogigion do kooturan lesen padau di pinoontok do pihak syarikat. Mogigion pogun Sabah dii amu asanangan do kooturan-kooturan wagu di pinointutun do Syarikat Berpiagam Borneo Utara British. Kipomusarahan yolo do kooturan-kooturan nopo dii nga' monusa diolo. Ahal diti pinopoimbulai do katagadan pomimpin-pomimpin tempatan tu' syarikat labus di minamabak do mogigion pogun Sabah.

Panaapan

Syarikat Berpiagam Borneo Utara toi ko' British North Borneo Chartered Company (BNBCC) mogintong serius kumaa kogiatan Mat Salleh ii momuhu cukai id Paitan sabaagi kowoowoyoon di kaanu momirumbak kapansalan BNBCC om nogi monolikud do pibatasan 1881 ii sinoinan do Sultan Sulu kokomoi panahakan hak montadbir kumaa pihak kompeni.

Panaapan kisanjata Datu Mat Salleh om tinimungan disio kumaa BNCC nokotimpuun di Madas 1897. Mat Salleh om tutumanud disio manangod om minomunso piipiro walai, gerai, kadai om upis Pontadbiran Kompeni id Pulau Gaya. Id toun dii nogi, minanangod om minontutud do Upis Residen Kompeni id Ambong i Mat Salleh.

Ontok di Momuhau 1897, minanangod o Inggeris do Kubu di Mat Salleh id Ranau. Naala yolo om soudor askar Inggeris di napatai. Antakan di Milatok 1898, insan po kawagu minanagod i Inggeris do kubu di Mat Salleh id Ranau miampai soudor di lobi ogumu.

Nasansagan i Mat Salleh di minogidu om minomonsoi kota pertahanan wagu, i lobi agaras om ogirot id Kampung Tibabar, Tambunan.

Kota utama Mat Salleh id Tambunan diti nopo nga' apagon do songodon. Kota diti winonsoi mantad do watu, kayu om Poring di amu alapus do pinulu. Monikid tisan kota kawalon om haro piipiro terowong toi ko' ralan id siriba tana ii poinlisok gunoon montok mokianu kouhupan do senjata, taakanon om suai-suai po mantad labus kot. Ralan poinlisok nogi diti nga' siniliu sabaagi ralan mogidu soira osorilian do sasaapon.

Amu alaid mantad dii, pinapatawar o kompeni do pibabasan om osokodung i Mat Salleh hali pia noduhan do tutumanud disio. Nga' ontok di 1899, minumbal kawagu o kompeni do maganu Tambunan mantad di Mat Salleh om pinapasabap do nokotimpuun kaagu pisangadan.

Antakan di 1 Mansak 1900, naratu o kota Mat Salleh sabap do sangod di agaras kopio mantad kompeni, i nakaanu minamaratu pertahanan di Mat Salleh id Toboh, Tambunan. Kinaantakan dii nopo nga' panakatandan do kinapatayon di Mat Salleh sabaagi lansanon do tongotulun.

Ontok di toun 1999, iso tugu winonsoi do Inggeris montok pomuhandaman do kota Mat Salleh di. Tugu pomuhandaman dii, ii poinsuat id boros Inggeris ii kirati do "Tugu diti nopo nga' panakatanda tapak kubu Mat Salleh ii natawan do Pasukan Bersenjata North Borneo Constabulary ontok di 1 Mansak 1900. Id timpu pisangadan dii, napatai i Mat Salleh sabaagi luguan susumaap do Pentadbiran Chartered Company solinaid onom toun.

Popioput soliwan

• EMas Sabah Lobi ogumu kokomoi Mat Salleh.
• Mat Salleh Nontodon do frasa Mat Salleh.
• [http://www.kinabaluweb.com/historyc.html Sajara Sikul do Sabah